Giới thiệu chung về bài thơ
Trong chương trình Ngữ văn 10 Cánh diều, bài thơ
"Câu cá mùa thu" của Nguyễn Khuyến không chỉ đơn thuần là một tác phẩm nghệ thuật mà còn là một bức tranh sinh động thể hiện tâm hồn và tình yêu quê hương đất nước của tác giả. Bài viết này sẽ hướng dẫn các bạn học sinh cách
soạn bài "Câu cá mùa thu" một cách chi tiết và hiệu quả nhất, từ việc chuẩn bị cho đến việc trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa.
I - Chuẩn bị cho bài thơ "Câu cá mùa thu"
1. Tác giả
a) Tiểu sử
- Nguyễn Khuyến (1835 - 1909) là một trong những nhà thơ nổi tiếng của nền văn học Việt Nam, hiệu là Quế Sơn. Ông sinh ra trong một gia đình nhà nho nghèo tại xã Hoàng Xá, huyện Ý Yên, Nam Định.
- Năm 1864, Nguyễn Khuyến đỗ đầu kỳ thi Hương và sau đó đỗ tiếp cả kỳ thi Hội và thi Đình vào năm 1871, được gọi là Tam Nguyên Yên Đổ.
- Mặc dù có sự nghiệp quan trường, ông chỉ làm quan hơn một thập kỷ và sau đó sống cuộc đời thanh bạch, dạy học và viết văn.
- Ông là người có tấm lòng yêu nước, thương dân và kiên quyết không hợp tác với chính quyền thực dân Pháp.
b) Sự nghiệp văn học
- Nguyễn Khuyến có một sự nghiệp sáng tác phong phú, với hàng trăm bài thơ, bài văn viết bằng chữ Hán và chữ Nôm. Tác phẩm của ông chủ yếu là thơ, với các tập như Quế Sơn thi tập, Yên Đổ thi tập, và nhiều bài ca, văn tế.
- Thơ của ông thể hiện tình yêu quê hương, đả kích bọn thực dân xâm lược, đồng thời bộc lộ tấm lòng ưu ái đối với nhân dân.
2. Tác phẩm "Câu cá mùa thu"
a) Tóm tắt
Bài thơ
"Câu cá mùa thu" miêu tả một bức tranh mùa thu với hình ảnh ao thu, thuyền câu, sóng biếc, mây tầng, sắc lá vàng, và đường ngõ trúc. Tất cả tạo nên một khung cảnh yên bình, nhưng cũng đượm buồn, thể hiện tâm tư và nỗi trăn trở của người đi câu.
b) Nội dung chính
Nội dung chính của bài thơ là hình ảnh một mùa thu thanh bình, tĩnh lặng tại làng quê Việt Nam, thể hiện tâm trạng của nhân vật trữ tình với nhiều suy tư và trăn trở.
c) Giá trị nội dung
- Miêu tả bức tranh mùa thu đồng bằng Bắc Bộ.
- Thể hiện tình yêu quê hương, đất nước của tác giả.
d) Giá trị nghệ thuật
- Ngôn ngữ thơ trong sáng, tinh tế.
- Sử dụng biện pháp tả cảnh ngụ tình thành công.
II - Đọc hiểu bài thơ "Câu cá mùa thu"
Câu 1 (Trang 49, SGK Ngữ văn 10 Cánh diều - Tập 1)
Chú ý tới cách gieo vần và sử dụng từ láy, từ chỉ âm thanh và màu sắc.
Hướng dẫn trả lời:
- Cách gieo vần: Gieo vần “eo” (veo, vèo, tẻo teo, teo, bèo) gợi lên sự tuyệt đối và sự nhẹ nhàng, thanh thoát của mùa thu.
- Từ láy “tẻo teo” kết hợp với vần “eo” tạo nên cảm giác nhỏ bé, cô đơn.
- Từ chỉ màu sắc (trong veo, biếc, vàng, xanh ngắt) và âm thanh (vèo) làm nổi bật vẻ đẹp của thiên nhiên mùa thu.
- Hòa sắc tạo hình: Cảnh vật bao trùm một màu xanh, hòa quyện cùng màu vàng của lá thu.
Câu 2 (Trang 50, SGK Ngữ văn 10 Cánh diều - Tập 1)
Những câu thơ nào diễn tả về trạng thái tĩnh và động của cảnh vật?
Hướng dẫn trả lời:
- Ao thu lạnh lẽo nước trong veo.
- Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
- Ngõ trúc quanh co, khách vắng teo.
- Sóng biếc theo làn hơi gợn tí.
- Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo.
- Tầng mây lơ lửng, trời xanh ngắt.
- Tựa gối buông cần lâu chẳng được.
- Cá đâu đớp động dưới chân bèo.
III - Trả lời câu hỏi cuối bài "Câu cá mùa thu"
Câu 1
Từ những thông tin mà bạn tìm hiểu được, hãy trình bày về hoàn cảnh ra đời của bài thơ "Câu cá mùa thu". Sau đó xác định bố cục của bài thơ.
Hướng dẫn trả lời:
- Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được viết khi Nguyễn Khuyến trở về ở ẩn tại quê nhà, trong thời kỳ đất nước đang loạn lạc.
- Bố cục: Bài thơ có thể chia thành hai phần:
- Phần 1 (6 câu đầu): Miêu tả cảnh mùa thu ở vùng quê Bắc Bộ.
- Phần 2 (2 câu cuối): Hình ảnh tâm trạng của nhân vật trữ tình.
Câu 2
Chủ thể trữ tình đã quan sát cảnh vật từ những góc độ nào? Phân tích các hình ảnh và từ ngữ ở trong bài thơ để thấy được nét đặc trưng của mùa thu nông thôn đồng bằng Bắc Bộ.
Hướng dẫn trả lời:
- Chủ thể trữ tình quan sát cảnh vật từ những góc độ gần đến xa, từ chiếc thuyền câu, mặt ao, bầu trời đến ngõ trúc.
- Bức tranh mùa thu được khắc họa với những hình ảnh gần gũi: thuyền câu nhỏ, ao thu trong veo, sóng biếc gợn, tầng mây lơ lửng, lá vàng khẽ đưa, sắc xanh hòa quyện.
- Không gian mùa thu đầy sắc màu nhưng cũng mang nỗi buồn, thể hiện sự cô quạnh của người đi câu.
Câu 3
Bạn có nhận xét gì về không gian được khắc họa ở trong bài thơ? Không gian ấy có liên quan như thế nào tới cuộc sống, tâm trạng của một nhà nho ẩn dật giống như Nguyễn Khuyến?
Hướng dẫn trả lời:
- Không gian trong bài thơ vừa tĩnh lặng vừa phảng phất buồn.
- Cảnh thu đẹp nhưng tĩnh lặng, tạo cảm giác cô đơn.
- Tâm trạng của nhà thơ được thể hiện rõ qua hình ảnh câu cá, mà thực chất là những suy tư về cuộc đời, đất nước.
Câu 4
Qua bài thơ "Câu cá mùa thu", bạn hiểu gì về tình cảm, nỗi lòng của nhà thơ Nguyễn Khuyến với thiên nhiên, đất nước?
Hướng dẫn trả lời:
- Tình yêu thiên nhiên và đất nước thể hiện rõ trong từng câu thơ của Nguyễn Khuyến.
- Hai câu thơ cuối cho thấy tâm hồn ông không chỉ dừng lại ở việc câu cá mà còn là nỗi trăn trở về dân tộc, đất nước.
Câu 5
Tìm đọc hai bài "Thu vịnh" và "Thu ẩm" của Nguyễn Khuyến, từ đó chỉ ra một số nét chung của chùm thơ và nét riêng của mỗi bài.
Hướng dẫn trả lời:
- Đều là thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật.
- Cảnh vật gần gũi, đơn giản.
- Thể hiện tâm tư nước non và tài năng nghệ thuật của Nguyễn Khuyến.
- "Thu vịnh": Phác họa khái quát về mùa thu.
- "Câu cá mùa thu": Dừng lại tại một không gian, thời gian cụ thể.
- "Thu ẩm": Quan sát cảnh thu ở nhiều thời điểm khác nhau.
Câu 6
Em hãy chuyển các câu thơ tả cảnh mùa thu trong bài "Câu cá mùa thu" của Nguyễn Khuyến thành một đoạn văn miêu tả (khoảng 8-10 dòng).
Hướng dẫn trả lời:
Đoạn văn mẫu:
Bức tranh mùa thu hiện lên một cách sống động với ao thu trong veo, thuyền câu bé nhỏ, sóng biếc nhẹ nhàng gợn lăn tăn. Tầng mây lơ lửng trên bầu trời xanh ngắt, sắc vàng của lá thu khẽ đưa trong gió. Không gian yên tĩnh, ngõ trúc quanh co vắng vẻ, tạo nên một vẻ đẹp thanh bình, đầy trữ tình của mùa thu nông thôn Bắc Bộ.
Kết luận
Trên đây là bài hướng dẫn chi tiết cách soạn bài
"Câu cá mùa thu" trong chương trình SGK Ngữ văn 10 tập 1 Cánh diều. Các bạn học sinh hãy tham khảo và chuẩn bị thật tốt cho tiết học sắp tới. Hy vọng bài viết sẽ giúp các bạn có cái nhìn sâu sắc hơn về tác phẩm tuyệt vời này, từ đó phát triển khả năng cảm thụ văn học của mình.